Mukaddimetü’l-Cezerî’de Sıfâtü’l-Hurûf (Lâzımî Sıfatlar)
صِفَاتُهَا جَهْرٌ 1 وَ رِخْوٌ 2 مُسْتَفِلْ 3 مُنْفَتِحٌ 4 مُصْمَتَةٌ 5 وَ الضِّدَّ قُلْ
مَهْمُوسُهَا 1 ( فَحَثَّهُ شَخْصٌ سَكَتْ ) ؛
شَدٖيدُهَا 2 لَفْظُ ( اَجِدْ قَطٍ بَكَتْ ) ؛ وَ بَيْنَ 2 رِخْوٍ وَ الشَّدٖيدِ ( لِنْ عُمَرْ )
وَ سَبْعُ عُلْوٍ 3 ( خُصَّ ضَغْطٍ قِظْ ) حَصَرْ ؛
وَ ( صَادُ ضَادٌ طَآءُ ظَآءٌ ) مُطْبَقَةْ 4 ؛
وَ ( فَرَّ مِنْ لُبِّ ) الْحُرُوفُ الْمُذْلَقَهْ 5 :
صَفٖيرُهَا صَادٌ وَ زَايٌ سٖينٌ ، قَلْقَلَةٌ ( قُطْبُ جَدٍ ) ،
وَ اللّٖينُ وَاوٌ وَ يَآءٌ سُكِّنَا وَ انْفَتَحَا قَبْلَهُمَا ،
وَ الْاِنْحِرَافُ صُحِّحَا فِى اللّٰامِ ، وَ الرَّآءِ ، بِتَكْرٖيرٍ جُعِلْ ،
وَ لِلتَّفَشّٖى اَلشّٖينُ ، ضَادًا اِسْتَطِلْ .
Harflerin lâzımî sıfatları; CEHR, RİHVET, İSTİFALE, İNFİTAH, İSMAT’tır. Zıtları ise şu sıfatlardır:
HEMS sıfatı فَحَثَّهُ شَخْصٌ سَكَتْ harflerindedir.
ŞİDDET sıfatı اَجِدْ قَطٍ بَكَتْ harflerindedir.
Rihvet ile şiddet arasındaki BEYNİYYE sıfatı لِنْ عُمَرْ harflerindedir.
İSTİ’LÂ sıfatı خُصَّ ضَغْطٍ قِظْ harfleri ile sınırlıdır.
İTBAK sıfatı ص ض ط ظ harflerindedir.
İZLAK sıfatı فَرَّ مِنْ لُبِّ harfleridir.
SAFİR sıfatı ص س ز harflerindedir.
KALKALE sıfatı قُطْبُ جَدٍ harflerindedir.
LÎN sıfatı kendileri sakin olup bir öncesi üstün harekeli olan و ve ي harflerindedir.
İNHİRAF sıfatı ر ل harflerinde gerçekleşir.
TEKRİR sıfatı ر harfindedir.
TEFEŞŞÎ sıfatı ش harfindedir.
İSTİTÂLE sıfatı ض harfindedir.
Harflerin Lâzımî Sıfatlarının Tasnifi
Sıfat, bir varlığın tanınması ve ayırt edilmesini sağlayan nitelik demektir. Harflerin sıfatları, mahrecinde seslendirirken harflere ait olan özellikleri ve karakterleri ifade eder.
Lâzımî sıfat, harfin zatına mahsus olan, zâtı ile kâim olan, karakterini oluşturan ve ondan ayrılmayan özelliklerdir. Sıfatın lâzımî olması, bu sıfatların harfin her konumunda aktif olacağı anlamına gelmemelidir. Aktif veya pasif olabilir.
1 HEMS de nefes harf ile birlikte akar; harfleri فَحَثَّهُ شَخْصٌ سَكَتْ zıttı 1CEHR
2 ŞİDDET de ses ve nefes akmaz; harfleri اَجِدْ قَطٍ بَكَتْ
2 BEYNİYYE de ses ve nefes akar akmaz arasında; harfleri لِنْ عُمَرْ zıtları 2RIHVET
3 İSTİ’LÂ de dil kökü üst damağa yükselir; harfleri خُصَّ ضَغْطٍ قِظْ zıttı 3MÜSTEFİL
4 MUTBAKA dil üst damağa yapışır; harfleri صَادُ ضَادٌ طَآءُ ظَآءٌ zıttı 4MÜNFETİH
5 MÜZLAKA da teleffuzda kolaylık vardır; harfleri فَرَّ مِنْ لُبِّ 5MUSMATA
SAFİR ıslık sesine benzer bir ses; harfleri صَادٌ وَ زَايٌ سٖينٌ
KALKALE mahrecin sarsılması; harfleri قُطْبُ جَدٍ
LÎN dilin zorlanmaması; harfleri ي و
İNHİRAF dilin gerisine doğru eğrilmesi; harfleri ر ل
TEKRİR dil ucunun hafif titremesi; harfi ر
TEFEŞŞÎ sesin dil ve damak arasında yayılması; harfi ش
İSTİTÂLE dil kenarının lâmın mahrecine kadar uzaması; harfi ض
ط harfinin lâzimî sıfatları
فَحَثَّهُ شَخْصٌ سَكَتْ HEMS deط harfi olmadığı için zıttı CEHR sıfatı vardır
اَجِدْ قَطٍ بَكَتْ ŞİDDET de ط harfi olduğu için; ŞİDDET sıfatı vardır
خُصَّ ضَغْطٍ قِظْ İSTİ’LÂ da ط harfi olduğu için; İSTİ’LÂ sıfatı vardır
صَادُ ضَادٌ طَآءُ ظَآءٌ İTBAK da ط harfi bulunduğu için İTBAK sıfatı vardır
فَرَّ مِنْ لُبِّ İZLAK da ط harfi olmadığı için zıttı ISMAT sıfatı vardır
قُطْبُ جَدٍ Zıtsız sıfatlarda ط harfinin sadece KALKALE sıfatı vardır.
ط CEHR, ŞİDDET, İSTİ’LÂ, İTBAK, ISMAT, KALKALE
