Mukaddimetü’l-Cezerî’de Mehâricü’l-Hurûf
مَخَارِجُ الْحُرُوفِ سَبْعَةَ عَشَرْ عَلَى الَّذٖى يَخْتَارُهُ مَنِ اخْتَبَرْ:
لِلْجَوْفِ اَلِفٌ وَ اُخْتَاهَا وَ هٖى حُرُوفُ مَدٍ لِلْهَوَآءِ تَنْتَهٖى؛
ثُمَّ لِاَقْصَى الْحَلْقِ هَمْزٌ هَآءٌ ، وَ مِنْ وَسَطِهٖ فَعَيْنٌ حَآءٌ
اَدْنَاهُ غَيْنٌ خَآؤُهَا ؛ وَ الْقَافُ اَقْصَى اللِّسَانِ فَوْقٌ، ثُمَ الْكَافُ
اَسْفَلُ، وَ الْوَسْطُ فَجٖيمُ الشّٖينُ يَا، وَ الضَّادُ مِنْ حَافَتِهٖ اِذْ وَلِيَا
لِاَضْرَاسَ مِنْ اَيْسَرَ اَوْ يُمْنَاهَا، وَ اللّٰامُ اَدْنَاهَا لِمُنْتَهَاهَا،
وَ النُّونُ مِنْ طَرَفِهٖ تَحْتُ اجْعَلُوا، وَ الرَّا يُدَانٖيهِ لِظَهْرٍ اَدْخَلُوا،
وَ الطَّآءُ وَ الدَّالُ وَ تَا مِنْهُ وَ مِنْ عُلْيَا الثَّنَايَا، وَ الصَّفٖيُر مُسْتَكِنْ
مِنْهُ وَ مِنْ فَوْقِ الثَّنَايَا السُّفْلٰى، وَ الظَّآءُ وَ الذَّالُ وَ ثَا لِلْعُلْيٰى
مِنْ طَرَفَيْهِمَا؛ وَ مِنْ بَطْنِ الشَّفَهْ فَالْفَا مَعَ اَطْرَافِ الثَّنَايَا الْمُشْرِفَهْ،
لِلشَّفَتَيْنِ الْوَاوُ بَآءٌ مٖيمٌ؛ وَ غُنَّةٌ مَخْرَجُهَا الْخَيْشُومْ.
Bu sahada söz sahibi olanların tercihine göre Harflerin Mahreçleri 17’dir.
Med harfleri olan (elif), (vav) ve (yâ)’nın mahreci cevftir.
Ağız ve boğaz boşluğundan çıktıkları için bu harflere hurufu’l-cevfiyye harfleride denir.
ء ile ه harflerinin mahreci aksa’l-halk yani boğaz köküdür.
ع ve ح harflerinin mahreci vasatü’l-halk yani boğaz ortasıdır.
غ veخ harflerinin mahreci edne’l-halk yani boğazın ağza ve dile en yakın noktasıdır.
ق harfinin mahreci aksa’l-lisan yani dil kökündendir.
ك harfinin mahreci gâf harfinin mahrecinin ağza doğru biraz altındandır.
ي ش ج harflerinin mahreci vasatü’l-lisân yani dil ortasıdır.
ض harfinin mahreci ise dil kenarının sağ veya sol azı dişlere yaslanması ve sürtünmesi iledir.
ل harfinin mahreci ise dil ucu ve dil ucunun gerisine doğrudur.
ن harfinin mahreci dil ucundan lâm harfinin aşağısına doğrudur.
ر harfinin mahreci dil ucundandır, nûn harfinin mahrecine yaklaşır ancak o dilin biraz arkasına dâhildir.
ت د ط harflerinin mahreçleri dil ucu ile iki üst ön dişlerdendir.
ز س ص harflerinin mahreçleri ise dil ucu ile iki alt ön dişlerdendir.
ث ذ ظ harflerinin mahreçleri ise dil ucu ile iki üst ön diş uçlarındadır.
ف harfinin mahreci üst ön dişlerin uçları ile beraber dudağın iç kısmındadır.
م ب و harflerinin mahreci iki dudaktır.
Ğunne’nin mahreci ise genizdir.
Küllî Mahreçler:
Mahreç, harflerin çıkış yeri demektir. Külli mahreç, bir grup harfin çıktığı yer demektir. Boğaz, dil ve dudaklar gibi.
Cüz’î mahreç:
Cüz’î mahreç, küllî mahreçler içerisinde birkaç harfin çıktığı mahreç bölgesidir. Boğazın ortası, dilin kökü gibi.
Uygulamaları Yönünden Mahreçler:
1 – Mahrec-i Muhakkak:
Harfin sesi cüz’î bir mahrece dayanarak çıkarsa buna mahreci muhakkak denir.Boğaz, dil ve dudaklar hakiki mahreç bölgeleridir.
2 – Mahrec-i Mukadder:
Harfin sesi belirli bir mahrece temas etmeden geniş bir mahreç sathına yayılarak çıkıyorsa buna mahreci mukadder denir.
#Cevf ve hayşûm takdiri mahreç bölgeleridir.
